هیدروژن یا آبزا، یک عنصر شیمیایی در جدول تناوبی است كه با حرف H و
عدد اتمی ۱ نشان داده شده است.
پیدایش:
هیدروژن فراوانترین عنصر در جهان است بطوریکه ۷۵٪ جرم مواد طبیعی از
این عنصر ساخته شده و بیش از ۹۰٪ اتمهای تشکیل دهنده آنها اتمهای
هیدروژن است.
این عنصر به مقدار زیاد و به وفور در ستارگان و سیارات غولهای گازی یافت
میشود. به نسبت فراوانی زیاد آن در جاهای دیگر، هیدروژن در اتمسفر
زمین بسیار رقیق است(۱ ppm برحسب حجم). متعارفترین منبع برای این
عنصر در زمین آب است که از دو قسمت هیدروژن و یک قسمت اکسیژن (
H۲O) ساخته شده است.
منابع دیگر عبارتاند از زغال،سوخت فسیلی و گاز طبیعی.
هیدروژن از چندین راه مختلف بدست میآید، عبور بخار از روی کربن داغ،
تجزیه هیدروکربن بهوسیله حرارت، واکنش هیدروکسیدسدیم یا پتاسیم بر
آلومینیوم، الکترولیز آب یا از جابجایی آن در اسیدها توسط فلزات خاص.
هیدروژن تجاری در حجمهای زیاد معمولاً بهوسیله تجزیه گاز طبیعی تولید
میشود.
ویژگی:
معمولترین ایزوتوپ آن شامل تنها یک پروتون و الکترون است.
هیدروژن یک گاز دو اتمی با نقطه جوش ۲۰.۲۷° K و نقطه ذوب ۱۴.۰۲° K را
میسازد.در صورتیکه این گاز تحت فشار فوق العاده بالایی، مانند شرایطی
که در مرکز غولهای گازی وجود دارد، قرار گیرد مولکولها ماهیت خود را از
دست داده و بصورت فلزی مایع در میآید.
اما در فشارهای بسیار پایین مانند شرایطی که در فضا یافت میشود، به
این علت که هیچ راهی برای ترکیب اتمهایش وجود ندارد،تمایل دارد تا بصورت
اتمهای مجزا در آمده؛ ابرهای H۲ (هیدروژنی) تشکیل میشود که به
شکل گیری ستارگان نیز مرتبط است.
هیدروژن عنصری بی رنگ، بی بو، غیر فلز، یک ظرفیتی و گازی دو اتمی، با
خاصیت شعله وری فوق العاده بالا است.قابلیت واکنش شیمیایی با بیشتر
عناصر را دارد.
ستارگان در توالی اصلی خود به وفور از هیدروژن در حالت پلاسمایی تشکیل
شده اند. این عنصر در تولید آمونیاک، بهعنوان یک گاز بالا برنده، یک سوخت
جایگزین و اخیرا بهعنوان منبع انرژی مورد استفاده پیلهای سوختی قرار
میگیرد.
در آزمایشگاه، از واکنش اسیدها بر فلزهایی مثل روی، بدست میآید. اما
برای تولید در حجم زیاد از الکترولیز آب که معمولترین روش است، استفاده
میشود.دانشمندان سعی دارند تا روشهای جدیدی را بوجود آوردند که از
جلبکهای سبز برای تولید هیدروژن استفاده نمایند.
کاربردها:
به مقدار بسیار زیادی در فرآیند هابر (Haber Process) صنعت نیاز است،
مقدار قابل توجهی در برای تولید آمونیاک، هیدروژنه کردن چربیها و
روغنها، و تولید متانول.
سایر موارد:
آلکیل زدایی آبی (هیدرودیلکیلاسیون hydrodealkylation)،
گوگردزدایی آبی (هیدرودیسولفوریزاسیون، hydrodesulfurization) و
هیدروکرکینک (hydrocracking)
تولید اسید هیدروکلریک،جوشکاری،سوختهایموشک و احیاء سنگ
معدن فلزی
هیدروژن مایع در تحقیقات سرماشناسی مانند مطالعات ابررسانایی
بکار میرود.
تریتیوم که در رآکتورهای اتمی تولید میشود در ساخت بمبهای
هیدروژنی مورد استفاده قرار میگیرد.
هیدروژن چهارده و نیم بار از هوا سبکتر است و سابقا بهعنوان عامل
بالا برنده در بالونها و کشتیهای هوایی مورد استفاده قرار میگرفت تا
وقتیکه فاجعه هیندنبرگ ثابت کرد که استفاده از این گاز برای این منظور
بسیار خطرناک است.
دوتریوم بهعنوان یک کند کننده جهت کاهش حرکت نوترونها در فعالیتهای
هستهای مورد استفاده قرار می گیرد.تریتیوم که یک ایزوتوپ طبقه بندی
شده است بهعنوان یک منبع تشعشع در رنگهای نورانی کاربرد دارد.
هیدروژن میتواند در موتورهای درون سوز سوخته شود و یا در پیلهای
هیدروژنی انرژی بصورت برق تولید کند.
ترکیبات:
هیدروژن دارای عدد اکترونگاتیویته ۲.۲ است پس هنگامی ترکیبات را
میسازد که عناصر غیر فلزی تر و عناصر فلزی تری وجود داشته باشند. در
این حالت(غیر فلزی) تشکیل دهندهها هیدریدها نامیده میشوند، که
هیدروژن یا بصورت یونهای H- یا بصورت حل شده در عنصر دیگر وجود خواهد
داشت (مانند هیدرید پالادیوم).
در حالت دوم (فلزی)تمایل برای تشکیل پیوند کووالانسیدارد، چون یونهای
H+ بصورت یک اتم عریان فاقد الکترون در میآیند بنابراین تمایل شدیدی به
جذب الکترونها به سمت خود داردند.
هر دوی اینها تولید اسید میکنند.
هیدروژن با اکسیژن ترکیب شده و تولید آب میکند، H۲O، که در این
واکنش مقدار زیادی انرژی را بصورتی آزاد میکند که، باعث انفجار در هوا
میگردد. به اکسید دوتریوم یا D۲O، که معمولاً آب سنگین گفته میشود.
همچنین هیدروژن با کربن یک سری ترکیبات گستردهای را بوجود میآورد.
بخاطر ارتباط این ترکیبات با چیزهای زنده، این ترکیبات را ترکیبات آلی
مینامند، و به مطالعه خصوصیات این ترکیبات شیمی آلی گفته میشود.